Het was de grootste genocide in Europa sinds WOII: de val van Srebrenica. In aanwezigheid van Nederlandse VN-militairen vermoordden Servische soldaten meer dan achtduizend Bosnische mannen en jongens. In de dertig jaar die volgden bleven de stemmen van de overlevenden onderbelicht. De Utrechtse kunstenaar Elma Čavčić, zelf gevlucht als baby, vertelt hun verhalen in haar werk, dat onderdeel is van de tentoonstelling De elf stemmen van Srebrenica bij FOTODOK. De kleurrijke schilderijen van Elma Čavčić ogen vrolijk en liefelijk. Huiselijke taferelen, gedekte tafels met Bosnisch servies, een familie in het gras: tot zo ver niks aan de hand. Maar als je beter kijkt, dienen zich opeens allerlei lugubere details aan. Wat doen die bloedspetters op de muur? Waarom zijn de stoelen omgevallen en ligt er een wapen op het kleed? En die blauwige arm in de hoek, zit daar eigenlijk wel een lichaam aan vast? What did we say about no games at the table?, 2023 Het geweld is altijd dreigend aanwezig in haar werk, bevestigt Elma. ‘Ik wil dat je nieuwsgierig wordt naar wat zich daar heeft afgespeeld. Niet door je af te schrikken met een heel heftig beeld, maar door je te verrassen en zo vragen op te roepen.’ Het is haar manier om het verleden van haar ouders te verbeelden, het familietrauma zichtbaar en bespreekbaar te maken. Want hoewel ze zelf nog maar een baby was toen het gezin Čavčić in 1995 vanuit Bosnië naar Nederland vluchtte, draagt ook Elma de oorlog in zich. ‘Toen de oorlog voorbij was, gingen we soms op familiebezoek in Bosnië. Terwijl ik met mijn neefjes en nichtjes speelde, luisterde ik met één oor naar wat de volwassenen elkaar vertelden. Verhalen over Žepa, de enclave naast Srebrenica waar we woonden. Over eten, of eigenlijk het gebrek daaraan, over het voedsel dat ze zelf verbouwden, en de noodpakketten die de VN dropten. Zo had ik dus al veel opgevangen, maar mijn ouders spraken nooit rechtstreeks met mijn broer en mij over wat er gebeurd was. Ze wilden ons beschermen, denk ik. En ik beschermde mijn ouders door geen vragen te stellen.’ Toch kwam er een moment waarop Elma wél begon te vragen. Ze deed de opleiding fine art aan de HKU, werd zich meer bewust van haar vluchtachtergrond en merkte dat haar leeftijdsgenoten nauwelijks iets wisten van de genocide. ‘Ze schrokken als ik vertelde dat ik uit oorlogsgebied kwam,’ vertelt ze. ‘Ze wisten vaak niet eens waar Bosnië lag. Ik dacht: hier moet ik iets mee.’ Omdat er geen familiefoto’s waren uit die tijd, deed ze online research naar beeldmateriaal. En zo stuitte ze op een video van een Servisch concentratiekamp waarop ze haar vader herkende. ‘Dat was zo’n enorme klap. Zelf vertelt hij niets over de martelingen die hij ondergaan heeft, en ik weet niet of ik het ooit uit hem ga krijgen. Want ontwijk het óók. Ik wil niet alles bij hem oprakelen.’ Family picknick, 2023 Coffee time with the neighbors turned into big tea, 2024 The radio told us to leave immediately, 2023 Traumatherapie De kamers die Elma vaak schildert, laten altijd maar een deel van de ruimte zien. De rest blijft onbekend voor de toeschouwer. ‘Net als de verhalen van mijn ouders; die vertonen ook lege plekken. Er zijn dingen die ze me nooit gaan vertellen.’ Toch kreeg ze na lang aandringen wel íéts te horen. Over de hongersnood, de angst tijdens het vluchten en de dagelijkse stress in de enclave. De getuigenissen combineert ze met haar eigen research en verwerkt ze in haar schilderijen. Zoals in Picknick, een afbeelding van een groep mensen langs de oever van een rivier. Op het oog een serene scène, maar er klopt iets niet. Er is geen eten en niemand kijkt elkaar aan. De lichamen in het water zijn geen zwemmers, maar lijken, en in de hoek is een hand met lange nagels geschilderd. Elma: ‘Die verwijst naar de beruchte rape hotels, waar Bosnische vrouwen stelselmatig werden verkracht door Servische soldaten.’ De verhalen van mijn ouders vertonen lege plekken, dingen die ze me nooit gaan vertellen Het zijn gruwelijkheden die een rol spelen in haar leven, ook al heeft ze ze zelf niet bewust meegemaakt. Oorlogstrauma’s zijn intergenerationeel, ervoer ze vijf jaar geleden aan den lijve. ‘Ik was 25, kreeg last van enorme nervositeit, maar kon het niet plaatsen. Waarom voelde ik me altijd zo verschrikkelijk onrustig? En waarom was ik zo bang dat ik in een psychose zou raken en alleen zou achterblijven in een situatie waar ik niet meer uit kon?’ In traumatherapie ontdekte ze dat de val van Žepa grote impact op haar heeft gehad. ‘Mijn vader werd gevangengezet, mijn moeder bleef alleen achter met twee kleine kinderen en wist negen maanden lang niet of ze haar man ooit levend zou terugzien. Ze wist niet of we de volgende dag te eten zouden hebben, en of ze ons kon beschermen tegen Servische snipers. Die angst en onrust zijn op mij overgegaan. En op heel cruciale momenten in mijn babytijd moet zij emotioneel onbereikbaar zijn geweest.’ De onwetendheid van veel Nederlanders over de oorlog in Bosnië-Herzegovina zit Elma dwars. En de herinneringen díé ze hebben, zijn vrijwel altijd vanuit het Dutchbat-perspectief, merkt ze. ‘Ooit raakte ik aan de praat met een vrouw over mijn Bosnische herkomst. Het eerste dat ze zei, was: “O, zo vreselijk wat onze jongens daar hebben meegemaakt!” Terwijl: mijn vader heeft in een concentratiekamp gezeten. Mijn opa is vermoord en pas een paar jaar later teruggevonden in een massagraf.’ Grijze sluier Het maakt dat ze nog meer de noodzaak voelt om het onderwerp te belichten vanuit de Bosniërs. Ook omdat er te leren valt van de mensen tegen wie de oorlog daadwerkelijk gericht was. ‘Zo maakt mijn moeder zich grote zorgen over het huidige politieke klimaat in Nederland. Regeringsleiders die losgaan op elkaar, opkomend populisme, nationalisme en fascisme – dit is precies zoals het in de Balkan begon, zegt ze. Het zijn allemaal signalen die zij destijds ook genegeerd hebben.’ De 11e juli, de dag waarop de val van Srebrenica wordt herdacht, zal ook dit jaar bij haar ouders thuis weer omgeven zijn door een grijze sluier, weet Elma. ‘Ze worden stiller en somberder. Als kind mochten mijn broer en ik dan ook geen muziek luisteren. En steeds keken ze weer diezelfde beelden op tv, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat.’ Zelf gaat ze sinds een jaar of tien naar de herdenking in Den Haag. ‘Daar staan Bosnische Nederlanders, Dutchbat en andere betrokkenen naast elkaar om aandacht geven aan de genocide. Dat geeft erkenning en rust.’ Zwijgzaamheid Ze kijkt nog eens naar de schilderijen aan de muur van haar atelier, de huiselijke taferelen bij daglicht. ‘Pas sinds kort weet ik dat mijn ouders toen ’s nachts leefden, omdat ze zich overdag moesten schuilhouden. Met twintig man in een kleine ruimte. En heel veel kinderen die ze rustig en bij het raam vandaan moesten zien te houden, dat was nog het lastigst. Maar koken, eten, jezelf wassen, kleding wassen: dat gebeurde allemaal ’s nachts. Eigenlijk moeten al mijn schilderijen dus opnieuw.’ Ze zou haar ouders willen vragen hoe ze die dagen doorkwamen, en dat 3,5 jaar lang. En daar dan werk over maken. Maar daarvoor moet ze toch weer die drempel over van hun zwijgzaamheid. ‘Zij vinden het moeilijk dat ook ik de oorlog in me heb en hadden liever dat ik bloemetjes schilder. Maar ik kan dat gewoon niet. Zelfs als ik een mooie vaas probeer te schilderen, verschijnt er toch iets als pistool, of een tekst die aan oorlog refereert. Alleen dan wordt het voor mij interessant.’ 3 juli t/m 14 september 2025 in FOTODOK De podcast is vanaf 21 juni te beluisteren in alle podcastapps. Evenement De 11 stemmen van Srebrenica FOTODOK Hoe geef je ruimte aan verhalen die te lang zijn genegeerd? Bij FOTODOK staat deze zomer de ervaring van Bosnische Nederlanders centraal, dertig jaar na de genocide in Srebrenica. Tijd wo t/m zo: 11:30 - 18:30 Bekijk evenement Locatie FOTODOK In een oud schoolgebouw aan een idyllisch hofje in hartje Utrecht vlakbij de Dom, organiseert FOTODOK fototentoonstellingen, lezingen, debat en educatie rond maatschappelijke onderwerpen. Bekijk locatie